Viên Mai (1716 - 1798) tự Tử Tài, hiệu Giản Trai, Tùy Viên lão nhân, người Tiền Đường (nay là Hàng Châu), đỗ Tiến sĩ thời Càn Long, từng làm tri huyện ở Lật Thủy, (nay thuộc Giang Tô), Giang Ninh (nay thuộc Nam Kinh). Sau khi từ quan ông dựng vườn Tùy Viên ở Tiểu Thương sơn phía tây Giang Ninh và ở đó. Viên Mai giỏi thơ văn, để lại một số tác phẩm như: "Tiểu Thương sơn phòng văn tập", "Tùy Viên thi thoại", "Tử bất ngữ" ... Bài thuyết dưới đây trích từ tập "Tiểu Thương Sơn phòng văn tập" của ông.
Hoàng sinh tên là Doãn Tu đến
mượn sách, chủ nhân vườn Tùy đưa sách cho mượn, nhân bảo rằng: Sách nếu chẳng
phải là đi mượn thì sẽ chẳng thể đọc được. Anh chẳng nghe về những người tàng
thư đó sao? Thất lược, Tứ khố là sách của bậc thiên tử, nhưng thiên tử mà đọc
sách thì có mấy người? Trâu chở nặng, nhà chứa đầy, là sách của những kẻ phú
quý, nhưng phú quý mà đọc sách liệu được mấy người? Còn như ông cha cất trữ
sách, rồi con cháu vứt bỏ đi chưa cần bàn đến. Chẳng phải chỉ có sách như vậy,
phàm mọi vật dưới gầm giời này đều như thế. Nếu là vật cố đi mượn của người
khác mà không phải của mình, tất sẽ lo sợ người ta đòi lại, nên luôn luôn nhìn
ngắm xem chơi không rời, mà nhủ rằng: "Nay ở, mai đi, ta chẳng còn được thấy
mi nữa." Còn nếu như đó là thứ của mình, tất sẽ gói chặt mà cất kỹ, tự bảo:
"Đợi đến hôm khác sẽ xem!".
Ta khi còn nhỏ vốn thích
sách, nhưng nhà nghèo không mua nổi. Có nhà họ Trương giữ rất nhiều sách. Ta đến
mượn nhưng họ không cho mượn, trở về nhà đến nằm mơ cũng thấy đi mượn sách, bức
thiết đến độ như vậy. Thế nên mỗi khi có sách đọc, là ghi nhớ ngay. Sau này thi
đậu làm quan, lấy lương bổng ra mua sách hết, dần dần sách vở nhiều thêm, mọt
ăn bụi bám, tơ nhện thường chăng trên sách vở. Phải than lên rằng dụng tâm của
kẻ đi mượn sách thật là chuyên cần, mà tiếc cho những tháng năm tuổi trẻ của mình.
Nay Hoàng sinh cũng nghèo
như ta, đi mượn sách cũng giống như ta. Duy chỉ có điểm khác là ta thì không giấu
sách, còn họ Trương thì giấu sách là khác nhau mà thôi. Phải ta không may mà gặp
họ Trương chăng? Hay sinh may mắn mà gặp ta chăng? Biết rằng may với không may,
thì việc đọc sách ắt sẽ chuyên cần, mà trả sách ắt cũng nhanh vậy. Viết bài
thuyết này cùng sách gửi tới sinh vậy.
